Թարգմանության աղբյուր՝ ЭПОХА ПРОСВЕЩЕНИЯ
ԼՈՒՍԱՎՈՐՄԱՆ ԴԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Լուսավորություն, 17-րդ դարի վերջի և 19-րդ դարի սկզբի մտավոր և հոգևոր շարժում։
Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում։ Դա Վերածննդի հումանիզմի և վաղ արդի դարաշրջանի ռացիոնալիզմի բնական շարունակությունն էր, որը դրեց լուսավորության աշխարհայացքի հիմքերը. կրոնական աշխարհայացքի մերժումը և բանականությանը դիմելը որպես մարդու և հասարակության իմացության միակ չափանիշ: Անունը ամրագրվել է Ի. Կանտի հոդվածի հրապարակումից հետո: Հարցին՝ ի՞նչ է Լուսավորությունը: (1784)։ «Լույս» բառը, որից առաջացել է «պայծառություն» տերմինը (անգլ.՝ Լուսավորություն, ֆրանսերեն՝ Les Lumières, գերմաներեն՝ Aufklärung, իտալերեն՝ Illuminismo), վերադառնում է հին կրոնական ավանդույթի, որը ամրագրված է ինչպես Հին, այնպես էլ Նոր Կտակարանում։ . Սա Արարչի կողմից լույսի խավարից բաժանումն է և Աստծո սահմանումը որպես Լույս: Քրիստոնեացումը ինքնին ենթադրում է մարդկության լուսավորում Քրիստոսի ուսմունքի լույսով: Վերանայելով այս պատկերը՝ լուսավորիչները նոր ըմբռնում են մտցրել դրա մեջ՝ խոսելով բանականության լույսով մարդու լուսավորության մասին։
ՄՇԱԿՈՒՅԹ
Լուսավորությունը սկիզբ է առել Անգլիայում 17-րդ դարի վերջին։ նրա հիմնադիր Դ. Լոքի (1632–1704) և նրա հետևորդների՝ Գ. Բոլինգբրոքի (1678–1751), Դ. Ադիսոնի (1672–1719), Ա. Է. Շաֆթսբերիի (1671–1713), Ֆ. Հաթչեսոնի (1694–174) աշխատություններում։ ) ձևակերպվել են լուսավորչական ուսուցման հիմնական հասկացությունները՝ «ընդհանուր բարիք», «բնական մարդ», «բնական իրավունք», «բնական կրոն», «սոցիալական պայմանագիր»։ Բնական իրավունքի ուսմունքը, որը ամրագրված է Դ.Լոքի «Կառավարության մասին երկու տրակտատներում» (1690 թ.), հիմնավորում է մարդու հիմնական իրավունքները՝ ազատություն, հավասարություն, անձի և գույքի անձեռնմխելիություն, որոնք բնական են, հավերժական և անօտարելի։ Մարդիկ պետք է կամավոր կնքեն սոցիալական պայմանագիր, որի հիման վրա ստեղծվի մարմին (պետություն)՝ ապահովելու նրանց իրավունքների պաշտպանությունը։ Սոցիալական պայմանագրի հայեցակարգը անգլիական վաղ լուսավորության գործիչների կողմից մշակված հասարակության վարդապետության հիմնարար գաղափարներից մեկն էր:
18-րդ դարում Ֆրանսիան դարձավ կրթական շարժման կենտրոն։ Ֆրանսիական լուսավորության առաջին փուլում գլխավոր դեմքերն էին Ս. Լ. Մոնտեսքյոն (1689–1755) և Վոլտերը (F. M. Arouet, 1694–1778): Մոնտեսքյեի աշխատություններում Լոկի օրենքի գերակայության դոկտրինան ավելի զարգացավ։ «Օրենքների ոգու մասին» տրակտատը (1748) ձևակերպեց իշխանությունների բաժանման սկզբունքը օրենսդիր, գործադիր և դատական: «Պարսկական նամակներում» (1721 թ.) Մոնտեսքյեն ուրվագծեց այն ուղին, որով պետք է անցներ ֆրանսիական կրթական միտքը բանականի և բնականի պաշտամունքով: Այնուամենայնիվ, Վոլտերը տարբեր քաղաքական հայացքներ ուներ։ Նա լուսավորական աբսոլուտիզմի գաղափարախոս էր և ձգտում էր լուսավորության գաղափարները սերմանել Եվրոպայի միապետների մեջ (ծառայություն Ֆրիդրիխ II-ի հետ, նամակագրություն Եկատերինա II-ի հետ)։ Աչքի է ընկել իր հստակ արտահայտված հակակղերական գործունեությամբ, հակադրվել է կրոնական մոլեռանդությանը ու կեղծավորությանը, եկեղեցական դոգմատիզմին և եկեղեցու գերակայությամբ պետության ու հասարակության նկատմամբ։ Գրողի ստեղծագործությունը տարբեր է թեմաներով և ժանրերով. հակակղերական գործեր Օռլեանի կույսը (1735), Ֆանատիզմ կամ Մուհամեդ մարգարե (1742); Քանդիդի կամ լավատեսության փիլիսոփայական պատմություններ (1759), Պարզ (1767); ողբերգություններ Բրուտոս (1731), Տանկրեդ (1761); Փիլիսոփայական նամակներ (1733)։
Ֆրանսիական լուսավորության երկրորդ փուլում գլխավոր դերը կատարել են Դիդրոն (1713–1784) և հանրագիտարանները։ Հանրագիտարանը կամ Գիտությունների, արվեստների և արհեստների բացատրական բառարանը, 1751–1780, առաջին գիտական հանրագիտարանն էր, որը ուրվագծեց ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների, բնական գիտությունների, տնտեսագիտության, քաղաքականության, ճարտարագիտության և արվեստի բնագավառի հիմնական հասկացությունները։ Շատ դեպքերում հոդվածները մանրակրկիտ էին և արտացոլում էին գիտելիքների վերջին վիճակը: Հանրագիտարանը ոգեշնչվել և խմբագրվել է Դիդրոյի և Ջ. Գիտելիքների կոնկրետ ոլորտների վերաբերյալ հոդվածներ գրել են մասնագետներ՝ գիտնականներ, գրողներ, ինժեներներ:
Երրորդ շրջանը առաջ բերեց Ջ.-Ջ. Ռուսո (1712–1778): Նա դարձավ լուսավորչական գաղափարների ամենաակնառու հանրահռչակողը, լուսավորության ռացիոնալիստական արձակի մեջ մտցնելով զգայունության և խոսուն պաթոսի տարրեր։ Ռուսոն առաջարկեց հասարակության քաղաքական կառուցվածքի իր ուղին։ Իր «Սոցիալական պայմանագրի կամ քաղաքական իրավունքի սկզբունքների մասին» (1762) տրակտատում նա առաջ քաշեց ժողովրդական ինքնիշխանության գաղափարը: Ըստ այդմ՝ իշխանությունը ժողովրդի ձեռքից ստանում է իշխանությունը հրամանի տեսքով, որը պարտավոր է կատարել ժողովրդի կամքին համապատասխան։ Եթե դա խախտում է այս կամքը, ապա ժողովուրդը կարող է սահմանափակել, փոփոխել կամ խլել իրեն տրված իշխանությունը։ Իշխանության նման վերադարձի միջոցներից մեկը կարող է լինել իշխանության բռնի տապալումը։ Ռուսոյի գաղափարներն իրենց հետագա զարգացումը գտան Ֆրանսիական Մեծ հեղափոխության գաղափարախոսների տեսության և պրակտիկայի մեջ։
ՀԱՆՐԱԳԻՏԱԿԱՆՆԵՐ
Ուշ լուսավորության շրջանը (18-րդ դարի վերջ — 19-րդ դարի սկիզբ) կապված է Արևելյան Եվրոպայի երկրների, Ռուսաստանի և Գերմանիայի հետ։ Գերմանական գրականությունն ու փիլիսոփայական միտքը նոր թափ հաղորդեցին Լուսավորությանը։ Գերմանացի լուսավորիչները անգլիացի և ֆրանսիացի մտածողների գաղափարների հոգևոր հետնորդներն էին, բայց նրանց գրվածքներում նրանք վերափոխվեցին և խորապես ազգային բնույթ ստացան։ Ազգային մշակույթի և լեզվի ինքնատիպությունը հաստատել է Ի.Գ. Հերդերը (1744–1803): Նրա հիմնական աշխատությունը՝ «Գաղափարներ մարդկության պատմության փիլիսոփայության համար» (1784–1791) դարձավ առաջին մանրակրկիտ դասական աշխատությունը, որով Գերմանիան մտավ համաշխարհային պատմական և փիլիսոփայական գիտության ասպարեզ։ Շատ գերմանացի գրողների ստեղծագործությունները համահունչ էին եվրոպական լուսավորության փիլիսոփայական որոնումներին: Համաշխարհային համբավ ձեռք բերած գերմանական լուսավորության գագաթնակետը եղել են այնպիսի գործեր, ինչպիսիք են «Ավազակները» (1781), «Խորամանկությունը և սերը» (1784), «Վալենշտեյնը» (1799), «Մարիա Ստյուարտը» (1801), Ֆ. Շիլլերի (1759–1805 թթ.), Էմիլիան: Գալոտտի, Նաթան Իմաստուն Գ.Է.Լեսինգ (1729–1781) և հատկապես Ֆաուստ (1808–1832) Ի.–Վ. Գյոթե (1749–1832). Լուսավորության գաղափարների ձևավորման գործում կարևոր դեր են խաղացել փիլիսոփաներ Գ. Վ. Լայբնիցը (1646–1716) և Ի. Կանտը (1724–1804): Լուսավորության համար ավանդական առաջընթացի գաղափարը մշակվել է Ի. Կանտի (1724–1804) «Մաքուր բանականության:
Ֆրանսիական լուսավորության երկրորդ փուլում գլխավոր դերը կատարել են Դիդրոն (1713–1784) և հանրագիտարանները։ Հանրագիտարանը կամ Գիտությունների, արվեստների և արհեստների բացատրական բառարանը, 1751–1780, առաջին գիտական հանրագիտարանն էր, որը ուրվագծեց ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների, բնական գիտությունների, տնտեսագիտության, քաղաքականության, ճարտարագիտության և արվեստի բնագավառի հիմնական հասկացությունները։ Շատ դեպքերում հոդվածները մանրակրկիտ էին և արտացոլում էին գիտելիքների վերջին վիճակը: Հանրագիտարանը ոգեշնչվել և խմբագրվել է Դիդրոյի և Ջ. Գիտելիքների կոնկրետ ոլորտների վերաբերյալ հոդվածներ գրել են մասնագետներ՝ գիտնականներ, գրողներ, ինժեներներ:
Երրորդ շրջանը առաջ բերեց Ջ.-Ջ. Ռուսո (1712–1778): Նա դարձավ լուսավորչական գաղափարների ամենաակնառու հանրահռչակողը, լուսավորության ռացիոնալիստական արձակի մեջ մտցնելով զգայունության և խոսուն պաթոսի տարրեր։ Ռուսոն առաջարկեց հասարակության քաղաքական կառուցվածքի իր ուղին։ Իր «Սոցիալական պայմանագրի կամ քաղաքական իրավունքի սկզբունքների մասին» (1762) տրակտատում նա առաջ քաշեց ժողովրդական ինքնիշխանության գաղափարը: Ըստ այդմ՝ իշխանությունը ժողովրդի ձեռքից ստանում է իշխանությունը հրամանի տեսքով, որը պարտավոր է կատարել ժողովրդի կամքին համապատասխան։ Եթե դա խախտում է այս կամքը, ապա ժողովուրդը կարող է սահմանափակել, փոփոխել կամ խլել իրեն տրված իշխանությունը։ Իշխանության նման վերադարձի միջոցներից մեկը կարող է լինել իշխանության բռնի տապալումը։ Ռուսոյի գաղափարներն իրենց հետագա զարգացումը գտան Ֆրանսիական Մեծ հեղափոխության գաղափարախոսների տեսության և պրակտիկայի մեջ։
Նաև թեմայի շուրջ.
ՀԱՆՐԱԳԻՏԱԿԱՆՆԵՐ
Ֆրանսիական լուսավորության երկրորդ փուլում գլխավոր դերը կատարել են Դիդրոն (1713–1784) և հանրագիտարանները։ Հանրագիտարանը կամ Գիտությունների, արվեստների և արհեստների բացատրական բառարանը, 1751–1780, առաջին գիտական հանրագիտարանն էր, որը ուրվագծեց ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների, բնական գիտությունների, տնտեսագիտության, քաղաքականության, ճարտարագիտության և արվեստի բնագավառի հիմնական հասկացությունները։ Շատ դեպքերում հոդվածները մանրակրկիտ էին և արտացոլում էին գիտելիքների վերջին վիճակը: Հանրագիտարանը ոգեշնչվել և խմբագրվել է Դիդրոյի և Ջ. Գիտելիքների կոնկրետ ոլորտների վերաբերյալ հոդվածներ գրել են մասնագետներ՝ գիտնականներ, գրողներ, ինժեներներ:
Երրորդ շրջանը առաջ բերեց Ջ.-Ջ. Ռուսո (1712–1778): Նա դարձավ լուսավորչական գաղափարների ամենաակնառու հանրահռչակողը, լուսավորության ռացիոնալիստական արձակի մեջ մտցնելով զգայունության և խոսուն պաթոսի տարրեր։ Ռուսոն առաջարկեց հասարակության քաղաքական կառուցվածքի իր ուղին։ Իր «Սոցիալական պայմանագրի կամ քաղաքական իրավունքի սկզբունքների մասին» (1762) տրակտատում նա առաջ քաշեց ժողովրդական ինքնիշխանության գաղափարը: Ըստ այդմ՝ իշխանությունը ժողովրդի ձեռքից ստանում է իշխանությունը հրամանի տեսքով, որը պարտավոր է կատարել ժողովրդի կամքին համապատասխան։ Եթե դա խախտում է այս կամքը, ապա ժողովուրդը կարող է սահմանափակել, փոփոխել կամ խլել իրեն տրված իշխանությունը։ Իշխանության նման վերադարձի միջոցներից մեկը կարող է լինել իշխանության բռնի տապալումը։ Ռուսոյի գաղափարներն իրենց հետագա զարգացումը գտան Ֆրանսիական Մեծ հեղափոխության գաղափարախոսների տեսության և պրակտիկայի մեջ։
Ուշ լուսավորության շրջանը (18-րդ դարի վերջ — 19-րդ դարի սկիզբ) կապված է Արևելյան Եվրոպայի երկրների, Ռուսաստանի և Գերմանիայի հետ։ Գերմանական գրականությունն ու փիլիսոփայական միտքը նոր թափ հաղորդեցին Լուսավորությանը։ Գերմանացի լուսավորիչները անգլիացի և ֆրանսիացի մտածողների գաղափարների հոգևոր հետնորդներն էին, բայց նրանց գրվածքներում նրանք վերափոխվեցին և խորապես ազգային բնույթ ստացան։ Ազգային մշակույթի և լեզվի ինքնատիպությունը հաստատել է Ի.Գ. Հերդերը (1744–1803): Նրա հիմնական աշխատությունը՝ «Գաղափարներ մարդկության պատմության փիլիսոփայության համար» (1784–1791) դարձավ առաջին մանրակրկիտ դասական աշխատությունը, որով Գերմանիան մտավ համաշխարհային պատմական և փիլիսոփայական գիտության ասպարեզ։ Շատ գերմանացի գրողների ստեղծագործությունները համահունչ էին եվրոպական լուսավորության փիլիսոփայական որոնումներին: Համաշխարհային համբավ ձեռք բերած գերմանական լուսավորության գագաթնակետը եղել են այնպիսի գործեր, ինչպիսիք են «Ավազակները» (1781), «Խորամանկությունը և սերը» (1784), «Վալենշտեյնը» (1799), «Մարիա Ստյուարտը» (1801), Ֆ. Շիլլերի (1759–1805 թթ.), Էմիլիան: Գալոտտի, Նաթան Իմաստուն Գ.Է.Լեսինգ (1729–1781) և հատկապես Ֆաուստ (1808–1832) Ի.–Վ. Գյոթե (1749–1832). Լուսավորության գաղափարների ձևավորման գործում կարևոր դեր են խաղացել փիլիսոփաներ Գ. Վ. Լայբնիցը (1646–1716) և Ի. Կանտը (1724–1804): Լուսավորության համար ավանդական առաջընթացի գաղափարը մշակվել է Ի. Կանտի (1724–1804) «Մաքուր բանականության քննադատության» մեջ, որը դարձել է գերմանական դասական փիլիսոփայության հիմնադիրը։
Լուսավորության զարգացման ողջ ընթացքում «պատճառ» հասկացությունը եղել է նրա գաղափարախոսների մտածողության կենտրոնում: Բանականությունը, ըստ Լուսավորության, մարդուն տալիս է ըմբռնում ինչպես սոցիալական կառուցվածքի, այնպես էլ իր մասին: Երկուսն էլ կարելի է փոխել դեպի լավը, կարելի է կատարելագործել։ Այս կերպ հիմնավորվեց առաջընթացի գաղափարը, որը ընկալվեց որպես պատմության անշրջելի ընթացք տգիտության խավարից մինչև բանականության թագավորություն։ Գիտական գիտելիքները համարվում էին մտքի գործունեության ամենաբարձր և ամենաարդյունավետ ձևը: Հենց այս ժամանակաշրջանում ծովային ճանապարհորդությունը ձեռք է բերել համակարգված և գիտական բնույթ։ Աշխարհագրական հայտնագործություններ Խաղաղ օվկիանոսում (Զատկի կղզիներ, Թաիթի և Հավայան կղզիներ, Ավստրալիայի արևելյան ափ) J. Roggeveen (1659–1729), D. Cook (1728–1779), Լ.Ա. Փերուզը (1741–1788) հիմք դրեց այս շրջանի համակարգված ուսումնասիրության և գործնական զարգացմանը, ինչը խթանեց բնական գիտությունների զարգացումը։ C. Linnaeus (1707–1778) մեծ ներդրում է ունեցել բուսաբանության մեջ։ Իր «Բույսերի տեսակներ» (1737) աշխատության մեջ նա նկարագրել է բուսական և կենդանական աշխարհի հազարավոր տեսակներ և նրանց տվել կրկնակի լատինական անվանումներ։ Ջ.Լ. Բուֆոնը (1707–1788) գիտական շրջանառության մեջ մտցրեց «կենսաբանություն» տերմինը՝ նշելով «կյանքի գիտությունը»։ Ս.Լամարկը (1744–1829) առաջ է քաշել էվոլյուցիայի առաջին տեսությունը։ Մաթեմատիկայում I. Newton (1642–1727) և G. W. Leibniz (1646–1716) գրեթե միաժամանակ հայտնաբերեցին դիֆերենցիալ և ինտեգրալ հաշվարկներ։ Մաթեմատիկական անալիզի զարգացմանը նպաստել են Լ.Լագրանժը (1736–1813) և Լ.Էյլերը (1707–1783): Ժամանակակից քիմիայի հիմնադիր Ա.Լ.Լավուազյեն (1743–1794) կազմել է քիմիական տարրերի առաջին ցուցակը։ Լուսավորության դարաշրջանի գիտական մտքի բնորոշ առանձնահատկությունն այն էր, որ այն կենտրոնացած էր գիտական նվաճումների գործնական օգտագործման վրա՝ ի շահ արդյունաբերական և սոցիալական զարգացման։
Ժողովրդին կրթելու խնդիրը, որն իրենց առջեւ դրել էին մանկավարժները, պահանջում էր զգույշ ուշադրություն դարձնել դաստիարակության և կրթության հարցերին։ Ուստի՝ ուժեղ դիդակտիկ սկզբունք, որն արտահայտվում է ոչ միայն գիտական տրակտատներում, այլև գրականության մեջ։ Որպես իսկական պրագմատիկ, ով մեծ նշանակություն էր տալիս այն գիտակարգերին, որոնք անհրաժեշտ էին արդյունաբերության և առևտրի զարգացման համար, Դ.Լոկը խոսեց իր «Մտքեր կրթության մասին» տրակտատում (1693 թ.): Դ.Դեֆոյի (1660–1731) «Ռոբինզոն Կրուզոյի կյանքը և զարմանալի արկածները» (1719 թ.) կարելի է ուսուցողական վեպ անվանել։ Այն ներկայացնում էր ողջամիտ անհատի վարքագծի մոդելը և դիդակտիկ տեսանկյունից ցույց էր տալիս գիտելիքների և աշխատանքի կարևորությունը անհատի կյանքում: Դիդակտիկ են նաև անգլիական հոգեբանական վեպի հիմնադիր Ս. Ռիչարդսոնի (1689–1761) ստեղծագործությունները, ում մարմնավորում են «Պամելա, կամ առաքինություն պարգևատրված» (1740) և «Կլարիսա Գարլոու, կամ երիտասարդ տիկնոջ պատմությունը» (1748–1750) վեպերը։ անհատի պուրիտանական-լուսավորչական իդեալը։ Կրթության որոշիչ դերի մասին խոսեցին նաև ֆրանսիացի մանկավարժները։ Հելվետիուսը (1715–1771) իր «Մտքի մասին» (1758) և «Մարդու մասին» (1769) աշխատություններում ապացուցել է «միջավայրի» ազդեցությունը կրթության վրա, այսինքն. կենսապայմանները, հասարակական կարգը, սովորույթներն ու բարքերը։ Ռուսոն, ի տարբերություն այլ մանկավարժների, գիտակցում էր բանականության սահմանափակումները: Գիտությունների և արվեստների մասին իր տրակտատում (1750) նա կասկածի տակ դրեց գիտության պաշտամունքը և առաջընթացի հնարավորության հետ կապված անսահման լավատեսությունը՝ հավատալով, որ քաղաքակրթության զարգացման հետ տեղի է ունենում մշակույթի աղքատացում։ Այս համոզմունքների հետ կապված էին Ռուսոյի կոչերը՝ վերադառնալ դեպի բնություն: Էմիլ, կամ Կրթության մասին (1762) էսսեում և «Ջուլիա, կամ Նոր Հելոիզա» (1761) վեպում նա մշակել է բնական դաստիարակության հայեցակարգը՝ հիմնված երեխայի բնական կարողությունների օգտագործման վրա՝ ի ծնե զերծ արատներից և վատություններից։ հակումներ , որոնք հետագայում նրա մեջ ձեւավորվում են հասարակության ազդեցության տակ . Ըստ Ռուսոյի՝ երեխաները պետք է դաստիարակվեին հասարակությունից մեկուսացված, բնության հետ միայնակ։
Լուսավորչական միտքն ուղղված էր ինչպես իդեալական պետության, այնպես էլ իդեալական անհատի ուտոպիստական մոդելների կառուցմանը: Հետեւաբար, 18-րդ դ. կարելի է անվանել «ուտոպիայի ոսկե դար»։ Այս ժամանակի եվրոպական մշակույթը ծնեց հսկայական թվով վեպեր և տրակտատներ, որոնք պատմում էին աշխարհի վերափոխման մասին ըստ բանականության և արդարության օրենքների. Ջ. Բնության օրենսգիրքը կամ նրա օրենքների ճշմարիտ ոգին (1773) Մորելի; Քաղաքացու իրավունքների և պարտականությունների մասին (1789) G. Mably (1709–1785); 2440 (1770) L.S. Mercier (1740–1814). Միևնույն ժամանակ, Դ. Սվիֆթի (1667–1745) «Գուլիվերի ճանապարհորդությունները» (1726) վեպը կարելի է համարել որպես ուտոպիա և դիստոպիա, որտեղ Լուսավորության այնպիսի հիմնարար գաղափարներ, ինչպիսիք են գիտական գիտելիքների բացարձակացումը, օրենքի հանդեպ հավատը և. բնական մարդը ապականված է:
Լուսավորության դարաշրջանի գեղարվեստական մշակույթում չկար դարաշրջանի մեկ ոճ, մեկ գեղարվեստական լեզու։ Նրանում միաժամանակ գոյություն են ունեցել ոճական տարբեր ձևեր՝ ուշ բարոկկո, ռոկոկո, կլասիցիզմ, սենտիմենտալիզմ, նախառոմանտիզմ։ Փոխվեց արվեստի տարբեր տեսակների հարաբերակցությունը. Առաջին պլան եկան երաժշտությունն ու գրականությունը, մեծացավ թատրոնի դերը։ Փոփոխություն է տեղի ունեցել ժանրերի հիերարխիայի մեջ. 17-րդ դարի «մեծ ոճի» պատմական և առասպելական գեղանկարչությունը իր տեղը զիջեց առօրյա և բարոյականացնող թեմաներով նկարներին (J.B. Chardin (1699–1779), Վ.
Լուսավորության դարաշրջանում երաժշտության արվեստի աննախադեպ վերելք է նկատվում։ Կ.Վ.Գլյուկի (1714–1787) իրականացրած բարեփոխումից հետո օպերան դարձավ սինթետիկ արվեստ՝ համատեղելով երաժշտությունը, երգեցողությունը և բարդ դրամատիկական գործողությունները մեկ ներկայացման մեջ։ F. J. Haydn (1732–1809) գործիքային երաժշտությունը բարձրացրել է դասական արվեստի ամենաբարձր մակարդակի։ Լուսավորության դարաշրջանի երաժշտական մշակույթի գագաթնակետը Ջ. Ս. Բախի (1685–1750) և Վ. Ա. Մոցարտի (1756–1791) ստեղծագործությունն է։ Լուսավորչական իդեալը հատկապես հստակորեն ի հայտ է գալիս Մոցարտի «Կախարդական սրինգը» (1791) օպերայում, որն առանձնանում է բանականության, լույսի պաշտամունքով և մարդու՝ որպես Տիեզերքի պսակի գաղափարով:
Կրթական շարժումը, ունենալով ընդհանուր հիմնարար սկզբունքներ, տարբեր երկրներում զարգացավ տարբեր կերպ։ Լուսավորության ձևավորումը յուրաքանչյուր պետության մեջ կապված էր նրա քաղաքական, սոցիալական և տնտեսական պայմանների, ինչպես նաև ազգային առանձնահատկությունների հետ։
ԱՆԳԼԵՐԵՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐՈՒՄ.
Կրթական գաղափարախոսության ձևավորման շրջանը տեղի է ունեցել 17–18-րդ դարերի վերջում։ Սա 17-րդ դարի կեսերի անգլիական բուրժուական հեղափոխության արդյունքն ու հետևանքն էր, որը արմատական տարբերությունն է կղզիական լուսավորության և մայրցամաքայինի միջև։ Վերապրելով քաղաքացիական պատերազմի և կրոնական անհանդուրժողականության արյունալի ցնցումներից՝ բրիտանացիները ձգտում էին կայունության, քան գոյություն ունեցող համակարգի արմատական փոփոխության: Այստեղից էլ՝ չափավորությունը, զսպվածությունն ու թերահավատությունը, որով առանձնանում են անգլիական լուսավորությունը: Անգլիայի ազգային առանձնահատկությունը պուրիտանիզմի ուժեղ ազդեցությունն էր հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտների վրա, հետևաբար հավատը մտքի անսահման հնարավորությունների նկատմամբ, որը բնորոշ է լուսավորական մտքին, անգլիացի մտածողների մեջ համակցված էր խորը կրոնականությամբ։
ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
առանձնանում էր քաղաքական և սոցիալական բնույթի բոլոր հարցերի վերաբերյալ ամենաարմատական հայացքներով։ Ֆրանսիացի մտածողները ստեղծեցին ուսմունքներ, որոնք ժխտում էին մասնավոր սեփականությունը (Ռուսո, Մաբլի, Մորելի) և պաշտպանում աթեիստական հայացքները (Դիդրո, Հելվետիուս, Պ.Ա. Հոլբախ)։ Հենց Ֆրանսիան, որը դարձավ մեկ դար կրթական մտքի կենտրոն, նպաստեց առաջադեմ գաղափարների արագ տարածմանը Եվրոպայում՝ Իսպանիայից մինչև Ռուսաստան և Հյուսիսային Ամերիկա: Այս գաղափարները ոգեշնչեցին նաև Ֆրանսիական Մեծ հեղափոխության գաղափարախոսներին, որն արմատապես փոխեց Ֆրանսիայի հասարակական և քաղաքական կառուցվածքը։
ԱՄԵՐԻԿԱԿԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐՈՒՄ.
Ամերիկացի մանկավարժների շարժումը սերտորեն կապված է Հյուսիսային Ամերիկայում անկախության համար բրիտանական գաղութների պայքարի հետ (1775–1783), որն ավարտվեց Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների ստեղծմամբ։ Անկախ պետականության կերտման տեսական հիմքերը պատրաստող հասարակական–քաղաքական ծրագրերի մշակումն իրականացրել են Թ.Փեյնը (1737–1809), Թ.Ջեֆերսոնը (1743–1826) և Բ.Ֆրանկլինը (1706–1790): Նրանց տեսական ծրագրերը հիմք են հանդիսացել նոր պետության հիմնական օրենսդրական ակտերի համար՝ 1776 թվականի Անկախության հռչակագիրը և 1787 թվականի Սահմանադրությունը։
ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ.
Գերմանական լուսավորության զարգացման վրա ազդել է Գերմանիայի քաղաքական մասնատվածությունը և նրա տնտեսական հետամնացությունը, որը որոշել է գերմանացի լուսավորիչների գերակշռող հետաքրքրությունը ոչ թե սոցիալ-քաղաքական խնդիրների, այլ փիլիսոփայության, բարոյականության, գեղագիտության և կրթության հարցերում: Եվրոպական լուսավորության եզակի տարբերակն էր «Փոթորիկ և հեղեղ» գրական շարժումը, որին պատկանում էին Հերդերը, Գյոթեն և Շիլլերը։ Ի տարբերություն իրենց նախորդների, նրանք բացասաբար էին վերաբերվում բանականության պաշտամունքին, նախապատվությունը տալով մարդու մեջ զգայական սկզբունքին։ Գերմանական լուսավորության առանձնահատկությունն էր նաև փիլիսոփայական և գեղագիտական մտքի ծաղկումը (Գ. Լեսինգ Լաոկուն, կամ գեղանկարչության և պոեզիայի սահմաններում, 1766; Ի. Վինքելման Հին արվեստի պատմություն, 1764):
Մալենա Սահակյան 